door Annemarie Haak

 

De politie van Hengelo had tijdens de Tweede Wereldoorlog twee agenten aangesteld die waren belast met het opsporen en arresteren van Joden. Deze Jodenjagers handelden in opdracht van de Sicherheitsdienst. Annette Evertzen en Stevine Groenen doken in de archieven op zoek naar de handel en wandel van deze agenten die niet alleen in Hengelo maar regionaal hun taak uitoefenden.

 

In het boek Jodenjagers krijgen twee mannen,  Johannes Bronsema en zijn kompaan, de fanatieke Johannes Cornelis Frankevoort, die berucht waren in de hele omtrek, een gezicht.

Aanleiding voor de twee auteurs was de arrestatie van Fré Cohen, de Joodse kunstenares uit Amsterdam, die ondergedoken zat bij de familie Zomer, aan de Deldenerdwarsweg. Een geschiedenis die zij beschrijven in hun boek Ontduiken en Onderduiken. Bronsema en een collega drongen op 9 juni 1943 het huis binnen en arresteerden haar. Fré maakte zelf een einde aan haar leven met pillen die ze altijd bij zich had en ligt begraven op de Joodse Begraafplaats in Hengelo.

Op aanraden van Niels Bakker, archivaris van de gemeente Hengelo, doorzochten beide vrouwen de dossiers. Over Jodenjagers in Hengelo,  was nog niet eerder gepubliceerd. Tevens reisden ze naar Den Haag naar het CABR, het Centraal Archief voor Bijzondere Rechtspleging om nog meer informatie te vinden. Den Haag leverde de meeste informatie op. ‘’Het was er echter heel erg streng, we mochten alleen een blocnote en een potlood meenemen. Fotograferen of kopietjes maken was uit den boze!’’, licht Annette toe. ‘’Maar hier vonden we de kern van ons boek.’’

Bronsema en Frankevoort waren beiden lid van de NSB en verantwoordelijk voor de dood van tenminste 24 Joodse medeburgers, in werkelijkheid zijn het er waarschijnlijk meer.Tijdens het onderzoek werd echter al vrij snel duidelijk dat hun rol niet los gezien kan worden van het functioneren van hun superieuren en andere agenten.  Collega’s waren meestal op de hoogte of waren aanwezig bij arrestaties.

 

Gewelddadig en respectloos

 

 

Het boek Jodenjagers is eigenlijk opgedeeld in die delen:  Eerst wordt de situatie in Hengelo beschreven, vervolgens komen Bronsema en Frankevoort aan bod. Hoe zij te werk gingen en hoe met name Frankevoort omging met de  slachtoffers. ‘’Dat deel was voor mij het moeilijkst om te schrijven’’, verklaart Stevine Groenen. ‘’Aan de hand van verslagen van de onderduikgevers, wordt dit duidelijk. Hoe ze een oude vrouw aan haar haren het bed uit wilden sleuren. Totaal respectloos! Ook de arrestatie van de 19-jarige Iwan Zilversmit, die met zijn moeder  aan de Ennekerdijk woonde.  Een jongen die reeds meerdere keren ontvlucht was en uiteindelijk toch met geweld opgepakt wordt. Bronsema schiet hem in zijn dijbeen tijdens een vluchtpoging. Dat zijn aangrijpende verhalen’’. Bronsema was de vertrouwenspersoon van Schöber, de Duitse chef van de SD in Enschede. Deze dienst gaf aan waar de Joden zich bevonden en de beide heren deden het vuile werk. Ook kreeg het duo opdrachten om ‘’wegens politieke activiteiten’’ gezochte  personen op te pakken. Daarbij werd buitensporig geweld evenmin geschuwd.

In het derde deel richten de auteurs zich op de houding en het gedrag van het politiekorps en hoe deze beoordeeld werden door de zuiveringscommissie, het Militaire Gezag en de oud-illegale strijders.  Het beoordelen van wat ‘’goed’’ en ‘’fout’’ was leidde tot heftige onderlinge conflicten. ‘’En ook hier merkten we weer dat de rangencultuur een belangrijk stempel gedrukt heeft. De superieuren bleven buiten schot, terwijl de uitvoerders gestraft werden.’’

Bronsema en Frankevoort werden beiden veroordeeld na de oorlog. Bronsema kreeg aanvankelijk de doodstraf maar dit werd later omgezet in een gevangenisstraat van twintig jaar. Frankevoort werd bij verstek, omdat hij vermist werd, veroordeeld tot twintig jaar. De beide agenten zijn echter geen uitzondering. Door het hele land, in veel plaatsen en regio’s waren Jodenjagers actief. Zij werden allen beloond met een premie.

 

Het boek Jodenjagers is verkrijgbaar bij Bruna voor 19,95 euro, maar ook bij boekhandel Broekhuis en de Readshop