Het zijn bijzondere dagen deze week. Het is 75 jaar geleden dat Nederland bevrijd werd. Met de herdenking van deze bijzondere dag, komt ook de herinnering aan de vele slachtoffers weer boven. Militairen die sneuvelden, verzetsmensen en onschuldigen die werden opgepakt, gedeporteerd, vermoord of gefusilleerd. Elk jaar staan we hier heel terecht even bij stil, hoewel het dit jaar anders gaat dan andere jaren. Het is stil op straat.

Onlangs was ik op bezoek in Apeldoorn bij onze oud dorpsgenoot Donald de Leeuw. Zijn ouders overleefden de oorlog doordat ze een goed onderduikadres hadden. Zelf zet hij zich in voor het Herinneringscentrum Apeldoornsche Bosch, ter nagedachtenis aan een van de grootste tragedies uit de Joodse geschiedenis in Nederland. De ontruiming en deportatie van zo’n 1300 psychiatrische patiënten met het (verplegend) personeel, verzorgenden en artsen in de nacht van 20 op 21 januari 1943.

 

Het Apeldoornsche Bos was een instelling, waar mensen met een geestelijke beperking werden gehuisvest. In ruime paviljoens worden deze patiënten behandeld volgens de nieuwste inzichten, midden in de natuur en ver van de grote stad. Bewoners en personeel vormen een bijzondere, levendige samenleving, waarbij tevens aandacht is voor sport, muziek en toneel. In 1933 wordt er bovendien een kindertehuis gebouwd, waar zo’n 75 kinderen met een verstandelijke beperking verzorgd worden. De instelling behoort tot een van de meest toonaangevende psychiatrische inrichtingen en trekt daardoor ook veel patiënten en verpleegkundigen aan uit omliggende landen, ook uit Nazi Duitsland.

De eerste twee oorlogsjaren verlopen relatief rustig, er wordt zelfs gesproken over een ‘’Joodse hemel’’ op aarde, men waant zich er veilig. Totdat het bericht komt dat de instelling onderdak moet gaan bieden aan gewonde Duitse soldaten. Hauptsturmbandführer Aus der Fünten kondigt de evacuatie persoonlijk aan.

 

Vrachtwagens vol geladen met kermende patienten

 

Eli Asser, de bekende schrijver (onder meer van de tv serie Het Schaep met de vijf poten, schoonvader van cabaretier Freek de Jonge) en songwriter, krijgt als 18-jarige een baan in het Apeldoornsche Bosch, net als zijn latere echtgenote Eefje Croiset. Hij organiseert zelfs een revue met de patiënten. Ze merken dat de sfeer omslaat na het genoemde bezoek. Onzekerheid en angst maken zich meester van de bewoners. In de laatste uren voor de deportatie worden Eli en Eefje gekweld door onmogelijke dilemma’s: vluchten of bij de patiënten blijven? Uiteindelijk maakt Eefje de keus: vluchten! In de ijskoude nacht maken ze zich uit de voeten. Net op tijd want de volgende dag rijden de eerste vrachtwagens het terrein op. Het weghalen begint. Erg zachtzinnig gebeurt dat niet. ‘’Patiënten werden met matras en al ingeladen in open vrachtwagens en daar ging de volgende rij bovenop. En daar weer een rij bovenop. Totdat het vol was. Sommigen patiënten liepen verward rond in pyjama of in hun ondergoed op blote voeten. Het was een grote chaos. Ook het kindertehuis werd leeg gehaald. En al die tijd reden er vrachtwagens langs gevuld met patiënten, schreeuwend, kermend, roepend. Niet wetend wat er aan de hand is’’, zo schrijft een onthutste ooggetuige. Om zeven uur, de volgende ochtend vertrekt de trein vanaf station Apeldoorn richting Auschwitz. Van de ongeveer honderd weggevoerde personeelsleden overleefden er veertien. Van de patiënten niemand.

 

De Joodse geestelijke gezondheidszorg uit Apeldoorn was verdwenen en daarmee verdween steeds meer de tragedie die zich hier afgespeeld heeft.  Donald de Leeuw heeft zich samen met Theo de Korte enorm ingezet voor het opzetten van een herinneringscentrum op het terrein. Het woonhuis van de toenmalige geneesheer/directeur, is gerenoveerd en ingericht. Van hieruit worden activiteiten en educatieve projecten opgezet  om de herinnering levend te houden. Opdat zij niet vergeten worden! Gerdi Verbeet, oud-Kamervoorzitter en thans voorzitter Nationaal Comité  4-5 mei  verrichtte de openingshandeling begin dit jaar.  Voor meer informatie kan aangeklikt worden op: Apeldoornsche Bosch.nl